Mae Abaty Glyn Y Groes, sydd wedi’i amgylchynu â’r bryniau, ymysg llefydd hanesyddol mwyaf hyfryd Sir Ddinbych, ac yn un o’r mynachlogydd canoloesol sydd wedi ei gadw orau yng Ngogledd Cymru. Ac yntau wedi ei ddarganfod “ymhell o gynefin dyn” yn 1202 gan dywysog lleol Cymraeg, roedd ei fynachod yn Sistersiaid gwisg wen. Roedd Abaty Glyn Y Groes unwaith yr abaty ail cyfoethocaf yng Nghymru ar ôl Tyndyrn ac roedd rhywun yn byw ynddo hyd ddiddymiad mynachlogydd yn 1537.

Ymhlith nifer o nodweddion cofiadwy mae blaen gorllewinol yr eglwys, gyda’i rhosffenestr uwchben ffenestri lansed pigfain triphlyg, a’r cabidyldy cromennog hyfryd. Mae ystafell gysgu’r mynachod a’r pwll pysgod tu hwnt i’r adfeilion helaeth hefyd yn werth eu gweld.

Ond nid gwers am saernïaeth eglwysig ganoloesol yn unig yw Glyn Y Groes. Mae ymweliad â’r safle diddorol yma yn dwyni gof fywydau mynachod Sistersaidd – bugeiliaid defaid llwyddiannus a chefnogwyr brwdfrydig o ddiwydiant Cymru.